Pejzaż kulturowy Beskidu Niskiego obfituje w liczne zabytki o unikatowym charakterze.
Beskidzkie tereny stanowią pogranicze wzajemnie przenikających się kultur. Wiodły tędy trakty handlowe na cztery strony świata: południe, północ, wschód i zachód. Są to miejsca mocno naznaczone historią – zarówno tą odległą, sięgającą epoki paleolitu, jak i bardziej współczesną.
Obecność średniowiecznych grodzisk, takich jak np. Walik nad Brzezową, Zamczysko nad Starym Żmigrodem, Zamkowa nad Mrukową, czy też wspaniałego renesansowego kasztelu w Szymbarku wskazuje, że tereny te były zamieszkałe od dawna. Znaleziska z epoki paleolitu, nazwy prasłowiańskie (np. Chełm) czy też celtyckie (np. Ropa) odsyłają nas do starożytności. Wszystkim miłośnikom historii polecamy (po sąsiedzku) wycieczkę do wyjątkowego miejsca, jakim jest Trzcinica k. Jasła, gdzie powstał skansen „Karpacka Troja”. To jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce i Europie o wyjątkowym znaczeniu dla poznania pradziejów całej Europy Środkowo-Wschodniej.
Na ziemiach Beskidu Niskiego walczyli konfederaci barscy, którzy, m.in. pod wodzą Kazimierza Pułaskiego, zmagali się z wojskami carycy Katarzyny II. Wg niektórych historyków ruch ten był pierwszym polskim powstaniem. Ślady tych wydarzeń można odnaleźć w postaci okopów oraz mogił.
Kolejne wojny nie ominęły beskidzkiej krainy. Rozegrała się tu największa i najważniejsza bitwa na froncie wschodnim I wojny światowej – Bitwa Gorlicka. Dziś świadczą o niej cmentarze, licznie rozsiane po okolicznych miejscowościach. Od 2010 r., corocznie – pod koniec kwietnia, w Sękowej odbywa się rekonstrukcja bitwy pod Gorlicami. W inscenizacji uczestniczą grupy rekonstrukcyjne z kraju i zagranicy.
W paśmie Dukla-Przełęcz Dukielska miała miejsce z kolei jedna z najkrwawszych bitew II wojny światowej, w której zginęło blisko 200 000 ludzi. Nieopodal wsi Chyrowa znajduje się miejsce, które okoliczna ludność nazwała Doliną Śmierci.
W 2 poł. XIX w. region ziemi gorlickiej, jasielskiej i krośnieńskiej staje się kolebką światowego przemysłu naftowego. W „Pustym lesie”, w gminie Sękowa powstała w 1852 r. kopalnia ropy naftowej księcia Stanisława Jabłonowskiego. Kolejno powstawały kopalnie ropy w Siarach (1852), w Lipinkach (1854), Bóbrce (1854). W 1853 r. Gorlicach osiedla się Ignacy Łukasiewicz, farmaceuta, odkrywca, społecznik. Efektem jego wspólnej pracy wraz z Janem Zehem jest destylacja ropy. Łukasiewiczowi przypisuje się skonstruowanie lampy naftowej. W 1854 r. na gorlickim Zawodziu zapłonęła pierwsza na świecie uliczna lampa naftowa. Przemysł naftowy rozkwita. Powstają kopalnie w Libuszy (1856), Męcinie Wielkiej (1860), Klęczanach koło N. Sącza (1859), Ropie (1860), Harklowej (1861) itd. W celu przerabiania ropy, obok kopalń zakładano destylarnie. W 1886 r. istniało 12 destylarni i 3 rafinerie nafty. Ziemia Gorlicka była w 1881 r. najobfitszym obszarem wydobycia ropy w Galicji, która z produkcją 40 tys. ton rocznie zajmowała trzecie miejsce po Stanach Zjednoczonych i Rosji. Połowa tego wydobycia pochodziła z Zagłębia Gorlickiego.
Najbardziej charakterystycznym elementem wyróżniającym się na tle beskidzkiej przyrody są drewniane cerkwie i kościoły. Aż 5 z nich zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Wybrane obiekty odnajdą Państwo w naszych galeriach.
Dzieje Beskidu Niskiego to również historia Łemków, którzy niegdyś licznie zamieszkiwali te tereny. Po przesiedleniach zw. z Akcją Wisła łemkowskie wioski opustoszały. W nieistniejących miejscowościach m.in.: w Czarnem, Nieznajowej, czy Radocynie można spotkać zdziczałe sady, fragmenty domostw oraz samotne kapliczki. Kultura łemkowska na szczęście nie zaginęła. W miejscowości Zdynia corocznie odbywa się festiwal „Łemkowska Watra” – niezwykłe święto społeczności łemkowskiej.
O kulturze ludzi zamieszkujących te ziemie można więcej dowiedzieć się w muzeach i skansenach, do których zamieszczamy linki.
W cerkwiach i kościołach z listy UNESCO obecni są przewodnicy, którzy chętnie służą swą wiedzą.
Użyteczne linki: